Nowy renesans starych tradycji

Cywilizacja łacińska – odkąd w Europie zaczęły dominować bizantyjskie prądy rodem z Niemiec – stała się wrogiem numer jeden, którego należy za wszelką cenę wykorzenić. Podejmuje się w tym celu najróżniejsze próby, co szczególnie przynosi efekty na Zachodzie. W efekcie coraz silniejsze stają się tam mniejszości – głównie związane ze światem islamu, czyli cywilizacją arabską, choć to nie jedyny przejaw kryzysu. Tymczasem ,,państwa środka” wydają się wybudzać z bizantyjskiego snu, jaki narzucili na nie Niemcy, powracając jednocześnie do dawnych zwyczajów i tradycji. Oczywiście instytucje państwowe wciąż próbują tłumić obywatelskie zrywy, jednak wszystko wskazuje na to, że próby te podejmowana są na marne.

O ile nie jest to czas i miejsce na pisanie o polityce, więc zaledwie wspomnę o konserwatyście Orbanie, który mocno chwycił stery rządów na Węgrzech czy o narodzie chorwackim, który to niedawno zmusił rząd do zmiany konstytucji i wpisania do niej zdania o nadzwyczajnym statusie małżeństwa jako związku kobiety i mężczyzny. Renesans łacińskości odbywa się również na zupełnie innej płaszczyźnie – tak oto coraz większym zainteresowaniem cieszą się wszelkiej maści grupy rekonstrukcyjne, nawiązujące do elementów łacińskich, a zatem – mówiąc prościej – do etosu rycerskiego.

Mało jest chyba takich, którzy nigdy w życiu nie słyszeli o tzw. bractwach rycerskich. Ich członkowie (i członkinie, oczywiście) wczuwają się w klimat doby średniowiecza poprzez odziewanie się w dawne stroje lub jedzenie potraw z zamierzchłych czasów. Rycerze w pełnych zbrojach ścierają się w szrankach. W ruch idą topory, berdysze, miecze, tasaki, pałasze, buzdygany, morgenszterny, tarcze, a nawet okryte żelaznymi rękawicami pięści. Przed potyczkami wojownicy przyklękają w celu oddania się boskiej woli. Powiedzieć by można: fajna zabawa, ale co z tego? Otóż owa ,,zabawa” urosła ostatnio do rangi dyscypliny sportowej, zaś w roku 2009 uzyskała charakter międzynarodowy, bowiem to właśnie wówczas po raz pierwszy odbyły się mistrzostwa określone mianem Bitwy Narodów.

Niestety żaden z krajów zachodnich nie był organizatorem i twórcą tychże zawodów, bowiem pierwszy turniej odbył się w ukraińskim Charkowie. Podobnie było w roku następnym (2010) – mimo że zmieniło się miasto, to w dalszym ciągu gospodarzem była Ukraina. W obu wymienionych mistrzostwach brały udział zaledwie 4 reprezentacje: z Rosji, Ukrainy, Białorusi i Polski. Dopiero w 2011 roku grono to poszerzyły drużyny z Włoch, Niemiec i... z Quebec. Zadziwiający jest ostatni przykład, ponieważ Quebec to określenie jedynie dzielnicy Kanady (która wprawdzie dąży do autonomii, czego ów symboliczny krok wystawienia własnej reprezentacji rycerskiej jest doskonałym przykładem), a nie zaś samodzielnego państwa.

Cieszy fakt, że na tym sukces Bitwy Narodów się nie zakończył. Z roku na rok pojawiały się kolejne reprezentacje – i to coraz bardziej egzotyczne! Cywilizacja łacińska w tej niezwykłej, nowej formie przyciągnęła wojowników ze Stanów Zjednoczonych, Izraela czy nawet Japonii. Doskonale wiemy, że historia tychże krajów nijak nie zahacza o kulturę rycerską, jednakże zawodnicy wyraźnie nie mają z tym żadnego problemu, bowiem poczynają sobie równie śmiało, jak i pozostałe obozy. Do grona nietypowych zjawisk Bitwy Narodów (poza wspomnianym Quebec) należy dodać jeszcze ekipę z Krajów Bałtyckich, pod dowództwem Vladimira Maksimenki, stanowiącą zbiór reprezentantów z Litwy, Łotwy i Estonii. O dziwo słynna bariera językowa nie stanowi dla rycerstwa bałtyckiego nazbyt wielkiej trudności.

Niekwestionowanym faworytem wszystkich odsłon Bitwy Narodów, jakie miały miejsce do 2013 roku, jest Rosja. Ostatnie mistrzostwa wygrali oni wręcz miażdżąco. W starciach 5v5 dwie rosyjskie drużyny spotkały się w finale, a jedna z nich podjęła walkę o trzecie miejsce ze Stanami Zjednoczonymi (nasi rodacy odpadli w ćwierćfinale). Kategorię 21v21 również dominowali przedstawiciele wschodniego mocarstwa, zdobywając prawie dwukrotną przewagę nad zajmującą drugie miejsce Białorusią (polska reprezentacja znalazła się na piątej pozycji z wynikiem 21 punktów). Jedynie w indywidualnych zawodach szyki Rosjanom pokrzyżowali przedstawiciele innych narodowości. W każdym razie przez te kilka lat, odkąd wystartował projekt zwany Bitwą Narodów, można wprost stwierdzić jedno: centralna Europa i Wschód. Pomiędzy przedstawicielami tych regionów przewija się co jakiś czas skład ze Stanów Zjednoczonych, lecz stanowi to raczej wyjątek, nie regułę.

Nam zaś pozostaje tylko czekać, bowiem już w tym roku odbędą się kolejne zawody – tym razem w słonecznej Chorwacji. Czas pokaże, czy rosyjska dominacja okaże się faktem i w roku 2014. Miejmy nadzieję, że zostaną przełamani właśnie przez reprezentację Polski, najbardziej doświadczonej drużyny na ostatniej Bitwie Narodów. Kto wie – wszystko może się zdarzyć. 

Na zakończenie materiał filmowy, promujący Bitwę Narodów:

Rajmund - hrabia Trypolisu

Królestwo Jerozolimskie, największe państwo krzyżowe w Ziemi Świętej, istniało na tyle, by dorobić się własnych elit – ludzi, których ojcowie pochodzili jeszcze z Zachodu, jednak oni sami zostali zrodzeni w Palestynie. Do grupy tej zaliczali się zarówno ludzie parszywi, niezbyt inteligentni, a przy tym obdarzeni władzą i wpływami (takim właśnie władcą był Gwidon de Lusignan – jeden z królów Jerozolimy), lecz również postacie szlachetne. Należał do nich opisany już poniżej Balian z Ibelinu. W grupę tę wpisał się także – nawet znacznie mocniej niż Balian – hrabia Rajmund III z Trypolisu. O nim to pisano, że ,,wśród Franków nie było nikogo bardziej przenikliwego i odważnego”. Tak było w istocie. Rajmund to niewątpliwie postać wybitna, którą przewyższali jedynie królowie – najpierw Baldwin IV Trędowaty, a później nieudolny Gwidon Lusignan.

Zrodzony z Rajmunda i Hodierny (córki jednego z jerozolimskich władców) w 1140 roku. W wieku 24 lat trafił do niewoli Nur ad-Dina, ówczesnego władcy Syrii, spędzając w niewoli blisko 10 lat (1164-1174). Właśnie tam nauczył się arabskiego, co w przyszłości zaowocowało dobrymi stosunkami z Saladynem. W tym czasie namiestnictwo nad Trypolisem sprawował Amalryk I – przyszły król Jerozolimy (mówiliśmy już o jego żonie, która po śmierci męża wyszła za Baliana z Ibelinu). Wreszcie Rajmund został uwolniony i mógł wrócić w rodzinne strony. Niesłychanym zaangażowaniem, mądrością oraz odwagą zdołał zjednać sobie króla Baldwina, który mianował go regentem na nadchodzące ciężkie czasy. Chory na trąd monarcha zdawał sobie doskonale sprawę, że nadchodzi kres jego dni na tym świecie, więc zarządził, by po nim tron objął syn. Niestety Baldwin nie doczekał czasu, gdy jego potomek osiągnie wiek dorosły – zmarł przedwcześnie, zaś w panowaniu młokosowi pomagać miał właśnie Rajmund z Trypolisu.

Przez cały ten czas hrabia robił wszystko, bo wyeliminować możliwość przejęcia władzy w państwie przez Gwidona Lusignan i jego popleczników. Zwolennicy Rajmunda zdawali sobie sprawę, że Gwidon absolutnie nie nadaje się do pełnienia najwyższych funkcji w królestwie... jednak los toczy się zupełnie inaczej. Syn Baldwina Trędowatego umiera wieku jeszcze młodszym niż ojciec, pozostawiając na tronie wakat. Wówczas największe do niego prawo przypadało Sybilli, córce Baldwina. Ta z kolei była żoną Gwidona Lusignan!

Należało działać natychmiast. Rajmund nie zamierzał patrzeć, jak jego największy wróg, a zarazem człowiek chciwy, nie obdarzony ni autorytetem, ni innymi przymiotami godnymi wodza, zakłada na skronie koronę. W tym celu zebrał w Nablus większość baronów Jerozolimy w celu odebrania Sybilli praw do tronu. Operacja zakończyła się całkowitą klęską, bowiem w tym samym czasie patriarcha Jerozolimy, Herakliusz, zamyka bramy miasta, obsadza mury strażą i w takich okolicznościach koronuje nowego monarchę – Gwidona Lusignan. Rajmund nie złożył mu hołdu lennego, mimo że zrobił to nawet jego najwierniejszy towarzysz Balian z Ibelinu. Między władcą a hrabią rozgorzał poważny konflikt, który mógłby zakończyć się krwawymi starciami, gdyby z południa i wschodu zarazem nie nadciągało większe zagrożenie – Saladyn.

Wkroczenie do Królestwa Jerozolimskiego wojsk egipsko-syryjskich miało bardzo poważny powód. Oto Reginald z Chatillon – wpływowy jerozolimski magnata, a jednocześnie poplecznik i współpracownik króla Gwidona Lusignan – obrabował wraz z siłami templariuszy, prowadzonymi przez ich wielkiego mistrza (dodajmy: tchórza i zdrajcy) Gerarda z Ridefort muzułmańską karawanę. Wkrótce wypuścił się jeszcze dalej, najeżdżając Medynę – święte miasto islamu. Oczywistym było, że Saladyn wystosuje wobec tych zbrodni adekwatną odpowiedź. Mimo gniewu sułtan Egiptu nie ruszył na Jerozolimę, ale na Karak – zamczysko bandyty Reginalda. Przy okazji musiał jednak przejść przez ziemie Rajmunda z Trypolisu, więc wysłał do niego posłańców z prośbą o pozwolenie na ów przemarsz. Pozwolenie otrzymał. Hrabiego bowiem łączyły przyjaźniejsze stosunki z samym Saladynem niż ówczesnym królem Jerozolimy, Gwidonem, oraz jego poplecznikami. Zagrodzić drogę Egipcjanom próbowali templariusze i joannici pod wodzą Gerarda z Ridefort. Cały ich nieliczny oddział został wybity... z wyjątkiem dowódcy, który uciekł z pola walki.

W odpowiedzi na te właśnie okoliczności przygotowano wyprawę wojenną. Gwidon zebrał baronów, zakony rycerskie oraz swoje własne wojska i wyruszył na spotkanie armii Saladyna. Rajmund brał udział w tej wyprawie, choć wraz z Balianem z Ibelinu zdecydowanie się jej przeciwstawiali. Nietrudno było przewidzieć konsekwencje długotrwałego podróżowania przez pustynie, kiedy źródła wody zajmował wróg. Armia mogła pozostać na dogodnych pozycjach zajmowanych początkowo w Seforis, ale na naradzie wojennej podjęto inną decyzję. Warto zaznaczyć, dlaczego w ogóle narada została zwołana. Otóż ze wschodu, z Tyberiady – niewielkiego miasta położonego u stóp Jeziora Tyberiadzkiego – nadeszła rozpaczliwa wiadomość: ,,Turkowie [tj. wojska Saladyna] nas otoczyli. W walce zdobyli mury i właśnie zmierzają po nas”. Templariusze jako pierwsi mieli nalegać na natychmiastowy wymarsz, którego największym przeciwnikiem był Rajmund. Nakazywał on zostanie na dogodnych pozycjach, trzymanie się źródeł wody... mimo że autorem cytowanego powyżej listu była jego żona. Tak, Tyberiada należała do Rajmunda i to właśnie on miał stracić najwięcej.

Jednakże jego słowa nie zostały wysłuchane. Armia wyruszyła. Nie ulega wątpliwości, że do porażki było jeszcze daleko. Wprawdzie studnie zatruto, zaś niemiłosierny upał wyczerpywał błyskawicznie zapasy wody, ale wciąż istniała nadzieja w Jeziorze Tyberiadzkim. Wystarczyło się tam przebić. Niestety! Rady Rajmunda o jak najszybszym dotarciu do źródła wody zostały odrzucone, a armia krzyżowa rozbiła obóz w środku pustyni. W tej właśnie chwili hrabia miał wykrzyknąć ,,Królestwo jest stracone!”. Niewiele się pomylił, bowiem o ile królestwo wciąż miało szansę na przetrwanie (którą zagwarantuje mu później Balian z Ibelinu podczas obrony Jerozolimy), o tyle wojska krzyżowe – nie. Saladyn blokował krzyżowców, a tym nie pozostawało nic poza ostatecznym szturmem na siły nieprzyjaciela.

Rajmund z Trypolisu nie zamierzał ginąć z pragnienia. Wówczas to wygłosił do rycerstwa swoje słynne przemówienie, które skwitował tymi oto słowami: ,,Rycerze... wasz król rozkazuje wam zostać tutaj i umrzeć z pragnienia. Ja proszę was, żebyście pojechali ze mną i polegli w walce. Co wybierzecie?”. I rzuciwszy się w szeregi nieprzyjaciela, poprowadził nieliczny oddział do ostatecznego szturmu. Zbrojni zdołali przerwać szeregi Saracenów i wydostać się z okrążenia. Zrezygnowany Rajmund wrócił do Trypolisu, gdzie zmarł na zapalenie płuc. Bitwa pod Hittinem została przegrana. Nie wiadomo, czy hrabia otrzymał wieści o bohaterskiej obronie Jerozolimy przez Baliana z Ibelinu, którego sam wyprowadził z oblężonego obozu krzyżowców. Pewne jest jednak to, że gdyby nie jego bohaterska szarża historia potoczyła by się zupełnie inaczej.

Suplement:

O żonie Rajmunda w zasadzie nic nie wiadomo. Prawdopodobnie została wzięta do niewoli, jak działo się ze wszystkimi dostojnikami, za których można było wziąć okup. Kiedy haracz wypłacono (a z pewnością do tego doszło) musiała zostać wypuszczona. 

*Na zdjęciu postać Rajmunda z Trypolisu w filmie ,,Królestwo Niebieskie"

Sola mors - tylko śmierć

Katarzyna Jagiellonka (1526-1583) – bo o niej dziś będzie mowa – była najmłodszą córką króla Zygmunta Starego i królowej Bony z włoskiego rodu Sforzów. Wychowywała się w cieniu najstarszej siostry, Izabeli, bowiem to ona przeznaczona była do rządzenia, zaś pozostałe rodzeństwo zepchnięto niejako na drugi plan. Fakt ten nie oznacza jednak, że matka zupełnie zaniedbała swych córek – wszystkie odebrały stosowne wykształcenie; zapoznano je z dworską etykietą, uczono języków (mówiły biegle po polsku, włosku, łacinie i niemiecku), sztuki haftowania oraz tańca. Wkrótce młode panny miały zostać wydane za mąż... lecz jak się okazało niemal każdej z sióstr przyszło na ślub czekać niezwykle długo, jak na ówczesne standardy.

Zaślubiny opóźnił niewątpliwie konflikt Zygmunta Augusta z matką, królową Boną, która zdecydowanie sprzeciwiała się potajemnemu małżeństwu swego syna z Radziwiłłówną. Córki poparły Sforzę i wraz z nią opuściły dwór królewski, udając się na Mazowsze. Pierwsze próby wydania córek matka podjęła w sposób bardziej zdecydowany już po śmierci męża, Zygmunta Starego (Katarzyna miała wówczas dwadzieścia dwa lata, co uchodziło za wiek co najmniej odpowiedni). Czas mijał nieubłaganie, gdy w końcu po rękę pierwszej z Jagiellonek, najstarszej i wciąż niezamężnej Zofii, wystąpił książę brunszwicki Henryk. Ślub doszedł do skutku.

Pozostały zatem jeszcze dwie – Anna (późniejsza żona króla Stefana Batorego) oraz Katarzyna. Co gorsza zmarła ich matka, nie pozostawiając przy tym funduszy na utrzymanie córek, przez co te żyły bardzo skromnie. Porzucone, oddalone od centrum życia społecznego, jakim był Kraków, dwie siostry oddały się w ręce Boga. Losem ich zainteresował się król Zygmunt August, planując wydać jedną za cara Moskwy Iwana Groźnego, zaś drugą za Gottarda Kettlera, księcia Kurlandii i Semigalii, lennika polskiego. Próby te nie doszły do skutku. Jednakże dzięki boskiej opatrzności pojawili się nowi zalotnicy – Magnus i Jan Wazowie. Wszystko wskazywało na to, że obie siostry doczekają się wreszcie ślubnego kobierca... lecz na drodze stanął im ówczesny król Szwecji Eryk XIV – nie bez kozery zwany szalonym. Obawiał się on, że jego bracia, skoligaceni z wielkim, polskim rodem, zaczną knuć przeciwko niemu wraz z nowymi sojusznikami. Zabronił on zatem Wazom żenić się z Jagiellonkami.

Magnus wysłuchał polecenia, ale Jan Waza z niejasnych przyczyn odmówił. O korzyściach materialnych nie mógł nawet marzyć, bowiem Katarzyna, o której rękę się starał bogactw nie posiadała. Również połączenie z rodem Jagiellonów nie wróżyło korzyści, a wręcz odwrotnie – wisiały nad parą groźby Eryka XIV. Jan mimo tych wszystkich niedogodności usilnie dążył do ślubu, który zawarł z Katarzyną 4 października 1562 roku (miała wtedy 36 lat). Małżeństwo przeniosło się do szwedzkiej miejscowości Turka, gdzie Jan Waza posiadał własny dwór.

Niedługo trwało szczęście małżonków. W sierpniu 1563 roku pod mury dworu Jana podeszły wojska szwedzkie z nakazu szalonego króla Eryka. Posiadłość została zdobyta bez większych trudności, zaś samego Wazę uprowadzono i skazano na śmierć. Podejrzewano go o zdradę, jednak powszechnie wiadomo było, że do żadnej zdrady nie doszło i był to tylko pretekst do pojmania małżonka Katarzyny. Z tej przyczyny karę śmierci zamieniono na dożywotnie więzienie.

Historia wydawała się doczekać smutnego końca, kiedy małżonków po zaledwie roku obcowania ze sobą rozdzielił władca niespełna rozumu. Katarzyna jednak nie zamierzała godzić się na taki los – udała się do Eryka XIV z prośbą, by zamknąć ją wraz z mężem w więziennej celi, bowiem jej miejsce jest właśnie przy nim. Szalony król odparł tylko, że zdrada, jakiej miał dopuścić się Jan, rozwiązywała węzeł małżeński, czyniąc z Katarzyny wolną kobietę. Ona miast odpowiedzieć szaleńcowi pokazała tylko swoją obrączkę i krótki, łaciński zapis na niej wygrawerowany – sola mors. Tylko śmierć. Tylko śmierć może nas rozdzielić.

Życzenie Jagiellonki zostało spełnione. Żona spoczęła w więzieniu wraz z mężem. Wkrótce zrodziła mu syna, Zygmunta, którego my znamy raczej jako króla Zygmunta III Wazę – wielkiego monarchę, a zarazem obrońcę świętej wiary katolickiej. Wkrótce dla małżonków znów los okazał się łaskawy. W wyniku przewrotu zdetronizowano Eryka XIV (który nota bene coraz bardziej popadał w chorobę psychiczną), a na tronie osadzono... Jan Wazę! Katarzynę koronowano u boku męża na królową Szwecji. Angażowała się znacznie w obronę wyznawców katolicyzmu w Kraju Trzech Koron oraz w wyniku jej działań wiele budowli renesansu szwedzkiego przypominała te z Polski.

Katarzyna Jagiellonka zmarła 16 września 1583 roku w Sztokholmie, zaś pochowano ją wraz z mężem w katedrze w miejscowości Uppsala. Swym życiowym oddaniem, wiarą i niesłychaną wręcz miłością do męża, która zaprowadziła ją za nim do szwedzkich lochów, zapisała się na stałe w pamięci potomnych.

*Na obrazie - Katarzyna Jagiellonka wraz z mężem i synem.

Balian z Ibelinu - obrońca Jerozolimy

W 2005 roku na ekrany kin trafił film w reżyserii Ridley'a Scott'a, przedstawiający wydarzenia z czasów wypraw krzyżowych. Głównym bohaterem był kowal imieniem Balian (w którego rolę wcielił się Orlando Bloom). Los prostego parobka szybko się jednak odmienia, kiedy przybywa doń jego ojciec Godfryd z Ibelinu i zabiera w podróż do Jerozolimy, wplątując Baliana w polityczną grę wokół tronu. Ten wykazuje się honorem i ostatecznie przychodzi mu samotnie stanąć do walki w obronie Świętego Miasta przed nadchodzącymi hordami Saladyna. Typowy pozytywny bohater, zatem w głowie przeciętnego odbiorcy mogła zrodzić się myśl, iż taka postać albo nigdy nie istniała, albo z właściwą historią niewiele ma wspólnego. Czyżby?

Balian z Ibelinu, syn Barisana, faktycznie nosił imię po ojcu, jednak jego wymowa przekształciła się z czasem w wyniku zniekształcenia przez ludność Ziemi Świętej języka starofrancuskiego. Jako najmłodszy syn Barisana był wyłączony z dziedziczenia. Zamek Ibelin otrzymał w darze od swego brata, Baldwina, który zachował dla siebie panowanie nad Ramlą. W ten dosyć typowy sposób rozpoczęła się kariera jego kariera na polityczno-wojskowej arenie Królestwa Jerozolimskiego. Jednakże prawdziwa próba dopiero miałą nadejść.

W 1177 roku Balian po raz pierwszy chwycił za miecz w Bitwie pod Montgisard, zakończonej chwalebnym zwycięstwem łacinników i jednoczesnym przegnaniem armii Saladyna z powrotem do Egiptu. W tym samym roku poślubił, Marię Komnenę, wdowę po Amalryku I – dawnym królu Jerozolimy – która zrodziła mu czworo dzieci (w tym dwóch synów). Balian otrzymał nie tylko wierną małżonkę, która niejednokrotnie wspierała go w działaniach dyplomatycznych, ale również kolejne posiadłości w postaci zamku Nables. Los sprzyjał rycerzowi z Ibelinu i nic nie wskazywało na to, by miał się od niego odwrócić. Wkrótce fortuna miała się jednak odmienić, bowiem Balian wraz z braćmi oraz hrabia Rajmund z Trypolisu przegrali walkę o sukcesję regencyjnego tronu Jerozolimy, na którym zasiadł Gwidon de Lusignan. Ten nie potrafił (albo raczej nie chciał) utrzymać w ryzach nazbyt hardych baronów, a ci zaś podejmowali liczne wyprawy łupieskie na ziemie egipskie, prowokując przy tym Saladyna – ówczesnego sułtana Egiptu – do natychmiastowej interwencji. Na muzułmańskiego wodza próby te spadły jak grom z jasnego nieba, bowiem nie ulegało wątpliwości, że jego głównym celem było odzyskanie Jerozolimy z rąk wojsk krzyżowych. Nie mógł zatem nie wykorzystać sytuacji i w 1187 roku wkroczył na ziemie państwa łacińskiego.

Gwidon de Lusignan nie czekał – zebrał wojska i ruszył na spotkanie z Saladynem, mimo że liczni baronowie odradzali mu tak nierozważny krok. Arabowie mieli źródła wody, lekką jazdę, doskonałych łuczników, rozeznanie w terenie i – na domiar złego – przewagę liczebną. Jednakże ani Rajmund z Trypolisu, ani popierający go Balian nie zdradzili monarchy, któremu byli winni posłuszeństwo. Pomaszerowali wraz z nim do Źródeł Hittinu. Tam właśnie rozegrała się bitwa między obiema armiami, choć trudno to zdarzenie w ogóle bitwą nazwać. Saladyn doskonale zdawał sobie sprawę z położenia krzyżowców, więc tylko osaczyli armię Gwidona, czekając aż ta sama się podda lub wymrze z pragnienia. Starcie zostało przegrane zanim jeszcze się rozpoczęło... ale nie dla wszystkich. Po raz kolejny pośród umierających z pragnienia rycerzy pojawił się Rajmund z Trypolisu oraz Balian z Ibelinu u jego boku. Oni to zebrali wokół siebie wojowników wciąż zdolnych do walki i w desperackiej, a zarazem miażdżącej szarży przerwali szeregi nieprzyjaciela, przedostając się na drogę ku Jerozolimie.

Pozostałe wojska zostały na własne życzenie rozgromione pod Hittinem, choć autorzy tej porażki, jak templariusz Robert z Ridefortu czy sam król Gwidon de Lusignan przeżyli. Saladyn darował im życie i pomaszerował w stronę Jerozolimy. Miasto było zdobyte, bowiem poza jego murami nie pozostał żaden rycerz. Jakież musiało być rozczarowanie sułtana, kiedy mieszkańcy wcale nie otworzyli mu bram, ale wręcz przeciwnie – czekali z bronią na murach w pełnej gotowości bojowej. Wodzem prostego ludu Jerozolimy okazał się nie kto inny, jak Balian z Ibelinu. Okoliczności bitwy, jaką musiał stoczyć były tragiczne – w mieście miał przy swym boku zaledwie dwóch rycerzy, ale aby podnieść na duchu załogę miasta obdarował wielu mieszkańców tytułami szlacheckimi. Zabiegi okazały się skuteczne, skoro obrona zdołała wytrwać niejedno oblężenie, zmuszając Saladyna do pertraktacji. Ostatecznie Balian poddał miasto na dogodnych warunkach z możliwością wykupu mieszkańców po zaniżonej cenie. Rycerz z Ibelinu nie żałował środków na ten cel, chociaż doskonale zdawał sobie sprawę, że wszystkie jego włości zostały zrujnowane przez armię egipską.

Te kilka tygodni, podczas których ważyły się losy Świętego Miasta, były niewątpliwie największym życiowym wyzwaniem dla niemłodego już rycerza (podczas Bitwy pod Hittinem miał mieć 53 lata). Mimo to nie zabrakło mu honoru i odwagi do postąpienia zgodnie z chrześcijańskimi cnotami, których jako pasowany baron miał obowiązek przestrzegać. Po zajęciu przez Saladyna Jerozolimy Balian udał się wraz z żoną i dziećmi do Trypolisu i zaangażował się we współpracy z żoną w próby mianowania regentem państwa Konrada z Montferatu, a później Henryka II Szampańskiego.

Wkrótce nadeszła III krucjata. Wraz z nią przybył Ryszard II zwany Lwim Sercem i podjął próby odbicia Jerozolimy, jednak te nie powiodły się. W wyniku rokować, w których brał udział także Balian, ustalono, że chrześcijanie będą mogli swobodnie przybywać z pielgrzymkami do Świętego Miasta, co niewątpliwie było wielkim zwycięstwem łacinników. Balian otrzymał od króla Ryszarda Cymont, gdzie doczekał końca swych dni.

Suplement:

Skoro mamy do czynienia z postacią historyczną, to i pojawiły się wątpliwości, co do faktografii. Szczególnie chodzi o Bitwę pod Hittine, a raczej o sposób, w jaki Balian wydostał się z pogromu. Bardziej prawdopodobna jest wersja, że to przebił się z silną grupą rycerzy dowodzonych przez Rajmunda z Trypolisu (do osoby którego przydałoby się wrócić kiedyś w innym wpisie).

Istnienie jednak inne wytłumaczenie, jakoby to Saladyn miał wypuścić Baliana, biorąc wcześniej od niego przysięgę, że już nigdy nie podniesie miecza na ówczesnego sułtana Egiptu. Rycerz z Ibelinu nie mógł jednak zostawić Jerozolimy bez obrony, więc napisał list do wodza nadchodzących wojsk z prośbą, aby z przysięgi go zwolnił i pozwolił mu bronić miasta. Saladyn podobno przystał na ową prośbę, wyrażając wyrazy zrozumienia w sytuacji, jaka miała miejsce.

Do dziś nie wiadomo, która właściwie wersja jest prawdziwa. Niemniej pewien pozostaje fakt, że Balian rzeczywiście Jerozolimy bronił i to dzięki niemu wielu ludzi mogło spokojnie opuścić Święte Miasto po jego przejęciu przez nieprzyjaciela. 

*Na obrazie - Balian z Ibelinu oddaje Jerozolimę Saladynowi. 

Jak Elżbieta Łokietkówna straciła palce

,,Polak, Węgier, dwa bratanki: i do szabli, i do szklanki” - mówi staropolskie przysłowie, które po dzień dzisiejszy nie straciło bynajmniej na aktualności. Formuła ta miała powstać po upadku Konfederacji Barskiej, choć wcześniej istniała w nieco innej, bardziej rozbudowanej formie (zakończonej krótkim ,,... niech im Pan Bóg błogosławi”). Skąd wzięła się sama idea braterstwa między narodem Polskim i narodem Węgierskim jak dotąd nie udało się ustalić i prawdopodobnie kwestia ta do końca pozostanie tajemnicą. Wiemy jednak, że nie została uknuta z próżni (jak chociażby międzynarodowe braterstwo łączące wszystkich ludzi globu głoszone przez francuskich rewolucjonistów), lecz osadzono ją na solidnych historycznych podstawach.

Wprawdzie pierwsze kontakty węgiersko-polskie można zanotować od panowania chrześcijańskiego prekursora na tronie węgierskim, Stefana I Świętego, jednak ciągłość ówczesnej Korony Polskiej została zatrzymana przez rozbicie dzielnicowe. Mimo to już pierwszy odtwórca państwa polskiego, Władysław Łokietek, kontynuował aktywną politykę porozumienia z Węgrami. Jego pierwszym krokiem w tym kierunku było wydanie córki Elżbiety za władcę Węgier Karola Roberta. Wprawdzie gest ten Łokietek wykonał dopiero po własnej koronacji (co stanowi pozytywny przełom w relacjach między oboma władcami), ale krok ten szybko potwierdził następnym – wysłał swego syna, Kazimierza, z misją dyplomatyczną by przypieczętował związek obu krajów. Podczas tej wyprawy przyszłego króla Polski (którego powszechnie nazywamy wielkim) doszło do niebywałego incydentu, w którym wielu ówczesnych dziejopisów węgierskich dopatrywało się początku klęski ich ojczyzny...

Króla Kazimierza Wielkiego znamy przede wszystkim z faktu, iż ,,zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”. Niewiele to jednak mówi o postaci samego władcy. Wiemy na przykład, że nie był szczególnie utalentowanym wodzem, ale za to sprawnym politykiem (głównie dzięki zabiegom dyplomatycznym rozszerzył Koronę Polską o Ruś Halicko-Włodzimierską, choć z drugiej strony dopuścił utratę Śląska). Ponadto nie wspomina się często o jego konflikcie z Kościołem Katolickim oraz licznych przywilejach, jakimi obdarzył nowo przybyłych do Polski Żydów. Pomijane są także liczne romanse, których słynny początek miał miejsce podczas wspomnianej wyprawy dyplomatycznej na Węgry, gdzie posługiwała niejaka Klara Zach – córka węgierskiego możnowładcy, wyróżniająca się spośród innych dwórek wyjątkową urodą. Nic zatem dziwnego, że królewicz Kazimierz ją właśnie upatrzył sobie za cel i z pomocą swej siostry, królowej Węgier, Elżbiety, ,,zwabił” młodą dwórkę do swojej komnaty. Co zaszło w komnacie przyszłego króla? Nie wiadomo. Jedni powiadają, że był to ot zwykły romans, inni zaś, że Kazimierz zgwałcił młodą Klarę Zach. Tak czy inaczej konsekwencje były tragiczne.

Wkrótce o zajściu dowiedział się Felicjan Zach, ojciec Klary, i postanowił pomścić własną córkę. Jednakże królewicz Kazimierz wyjechał już do Polski, zatem jedynym właściwym celem jego gniewu mogła pozostać królowa Elżbieta oraz jej mąż – Karol Robert. Wystarczyło tylko wyczekać odpowiednich okoliczności, by plan wdrożyć w życie...

Okazja nadarzyła się 17 kwietnia 1330 roku. Na zamku w Wyszehradzie zebrała się całą rodzina królewska i – co najważniejsze – bez szczególnych środków ostrożności zasiadła do obiadu. Straż przerzedzono, a z zaproszonych gości była wyłącznie najbliższa rodzina. Felicjan Zach postanowił działać. Jako wysoko postawiony możnowładca nie miał większych problemów z dostaniem się na zamek w towarzystwie kilku wiernych towarzyszy. Wówczas to wtargnęli oni do sali bankietowej. Felicjan sam rzucił się na parę królewską, celując mieczem w króla Karola Roberta. Jednakże w szaleńczej furii nie przewidział, że żona monarchy może zdobyć się na niezwykły akt odwagi i miłości, zasłaniając męża własnym ciałem. Po tym heroicznym kroku Elżbieta Łokietkówna straciła palce w prawej dłoni, choć jej oddanie pozwoliło zachować przy życiu jej małżonka. Zach zdołał rzucić się jeszcze w stronę synów pary królewskiej, lecz jego zamiary powstrzymał niejaki Jan – podczaszy królowej Elżbiety.

Felicjan zginął na miejscu, zaś jego rodzinę spotkała okrutna kara. Właśnie po owym ciągu zdarzeń los odwrócił się od Królestwa Węgier, doprowadzając do ostatecznego upadku państwa po Bitwie pod Mohaczem w 1526 roku. W każdym razie nie ulega najmniejszej wątpliwości, że krok, na jaki odważyła się królowa Elżbieta stanowi niebywale jasny punkt tych wydarzeń.

Suplement:

Jako że baśniopisarz nie może sobie pozwolić na dywagowanie nad źródłami, a czasami jest to po prostu konieczne, będę umieszczał krótkie notki na zakończenie tekstu w celu wyjaśnienia pewnych spornych kwestii. Otóż...

Istnieje mnóstwo relacji na temat przebiegu zdarzeń w komnacie jadalnej zamku wyszehradzkiego, jednakże w zasadzie wszystkie opisy różnią się czymś od siebie, zatem trudno stwierdzić, który z nich jest autentyczny. Czasami mówi się, że to król uratował życie królowej, a nie odwrotnie, zaś innym razem pojawia się relacja, że Karol Robert zwyczajnie schował się pod stół na czas zamachu. Oczywiście nie sposób dojść prawdy, więc w zasadzie trzeba wybrać którąś z wersji. Mimo wszystko nie wydaje mi się, by monarcha miał dość czasu, żeby się chować. Poza tym wydaje mi się, iż to kobiety bardziej skłonne są do aktu miłości, jakim jest chęć oddania życia za małżonka. Dlatego właśnie wybrałem tę wersję.

Jest jeszcze jedna kwestia: mówi się, że żadnego romansu na dworze nie było, a zamach Felicjana był próbą obalenia króla i przejęcia władzy. Ta wersja często uchodzi za oficjalną, chociaż... nie wydaje się nazbyt prawdopodobna, mówiąc wprost. Felicjan Zach musiał być człowiekiem pozbawionym rozumu, skoro myślał, że jeśli tylko zamorduje króla całe Węgry rzucą się do jego kolan. To nie fantastyczny świat Władcy Pierścieni, gdzie aby pobić wroga wystarczy zniszczyć tylko wodza armii (w tym wypadku Saurona, a raczej jego Jedyny Pierścień). Aby przejąc władzę potrzebne są elity zastępcze i duże grono popierające nowego monarchę (że o wojskach i poparciu międzynarodowym nie wspomnę). W tamtych czasach królobójstwo uchodziło za akt ohydny i wątpliwe, by papież czy cesarz udzielili takiemu mordercy błogosławieństwa i jednocześnie namaścili na nowego władcę.

Wersja ta to raczej wynik patrzenia na życie nie tak, jak patrzono dawniej, ale ocenianie historii poprzez pryzmat współczesności – wiemy przecież, że obecnie nie ma granic, które blokowałyby potencjalnych kandydatów do władzy. Nie znaczy to jednak, że kiedyś nie było inaczej. 

Dieudonne de Gozon - pogromca bestii z Rodos

Smoki – mitologiczne stworzenia, których istnienia do dnia dzisiejszego nie udowodniono. Mimo tego ich obecność odcisnęła wyraźne piętno w kulturze, literaturze czy heraldyce. Trudno nie natknąć się na opisy tych potężnych gadów, czytając powieści fantastyczne, oglądając filmy albo grając w gry (planszowe lub komputerowe – bez znaczenia). Podobnie rzecz ma się w przypadku mitologii – od greckiej począwszy. To bóg wojny Ares postawił na straży Złotego Runa właśnie smoka, zaś Apollo użył podobnej bestii jako gwardzisty przy świątyni w Delfach. Również kultura chrześcijańska odwołuje się do tych największych na świecie zwierząt (jak pisał o nich pewien mnich w XII wieku). Zapewne niewielu jest takich, którzy nie słyszeli nigdy o św. Jerzym i jego zwycięskiej walce ze smokiem. Jednakże etos chrześcijańskiego smoka odbiega daleko od tego, który serwują nam inne źródła, bowiem w naszej tradycji gady te uchodziły za wcielenie zła, czyli – mówiąc wprost – szatana.

O dziwo historia również wydaje się przesiąknięta opisami podobnych bestii – i to nie tylko w sferze mitologiczno-legendarnej. Sam Marco Polo – wenecki kupiec i podróżnik – sporządził interesujący opis smoków (utożsamianych najczęściej z ogromnymi wężami). W kwestii tej wypowiedział się również wspomniany powyżej mnich – Fulko z Chartres. Rzadko zdarza się jednak, by o istnieniu podobnych gadów wspomniano wprost jako o fakcie... choć co najmniej jeden taki przypadek jest współcześnie znany.

W 1309 roku na wyspę Rodos, leżącą u wybrzeży Anatolii (dzisiejszej Turcji) przybyli nietypowi goście – rycerze Zakonu św. Jana Chrzciciela, znani współcześnie bardziej jako joannici. Wraz z genuańskimi korsarzami zdobyli oni należący do Bizancjum archipelag, w którego skład wchodziła również wyspa Rodos. Wkrótce stała się ona główną siedzibą Zakonu oraz bazą wypadową dla ich słynnych galer, służących jako straż całego basenu Morza Śródziemnego przed arabskim korsarstwem. Szybko okazało się, że poza regularnymi starciami z piratami przyjdzie zakonnikom stawić czoła zgoła innym niebezpieczeństwom, bowiem oto na wyspie gruchnęła wieść o tajemniczej bestii, pożerającej regularnie młode niewiasty. Joannitom nie brakowało znamienitych rycerzy, którzy nieszczególnie przelękli się bestii i próbowali ukrócić sprawę zanim przymnoży poważniejszych szkód. Problem okazał się jednak większy niż z pozoru się wydawało, ponieważ smok – jak zaczęto potwora nazywać – pożerał wszystkich śmiałków, stawiających mu czoła.

Sprawa przybrała bardzo niekorzystny obrót. Ówczesny wielki mistrz, Helion de Villeneuve, mając na głowie dość problemów z odzyskiwaniem spadku po templariuszach, zakazał zakonnikom podejmowania jakichkolwiek prób uśmiercenia gada. Warto zdać sobie sprawę ze znaczenia słowa wielkiego mistrza w ówczesnych czasach, kiedy to daleko było jeszcze do utopijnych haseł o powszechnej równości i braterstwie, zaś szacunek dla hierarchii był powszechnie respektowany. Obowiązki wasala względem seniora były przestrzegane z całą surowością, choć również seniorzy dbali o to, by nie dostarczać swym poddanym przedmiotu do skarg (ludzie tamtej epoki byli znacznie bardziej skorzy do buntu). Zatem słowo wielkiego mistrza było nakazem niemalże świętym, za którego złamanie groziło nawet dożywotnie więzienie – dodajmy: więzienie z prawdziwego zdarzenia, a nie te na modłę współczesną.

Mimo tego znalazł się pewien rycerz, który ośmielił się przeciwstawić rozkazowi. Był nim niejaki Dieudonne de Gozon. Skąd pochodził? Imię jego brzmi dosyć ,,afrykańsko”, zaś przydomek ,,de Gozon” może oznaczać, że wywodził się z wyspy Gozo, leżącej nieopodal Malty. Koncepcja ta nie brzmi jednak dość prawdopodobnie, skoro wiemy z historiografii, że Zakon św. Jana w owych czasach rzadko zapuszczał się na Maltę. I faktycznie wszystko wskazuje na to, że de Gozon urodził się w Langwedocji (kraina w południowej Francji). W każdym razie to właśnie ów rycerz postanowił złamać zakaz wielkiego mistrza, przychylając się jednocześnie do próśb zagrożonych mieszkańców wyspy. 

Dieudonne rozpoczął przygotowania do swej wyprawy z werwą godną joannity, ale jednocześnie z ogromnym rozmysłem. Najpierw spisał zeznania świadków, by stworzyć drewnianą podobiznę bestii, z którą w najbliższej przyszłości miał zamiar się zmierzyć. Przy użyciu tegoż wizerunku wytresował dwa harty, mające pomagać mu w polowaniu. Nadszedł wreszcie dzień wyprawy. Nie znamy dokładnej daty zrealizowania przez de Gozona tego przedsięwzięcia, choć na pewno miało ono miejsce przed 1346 rokiem. Dwa zaprawione w boju, wyćwiczone w starciach z drewnianym smokiem harty skutecznie wsparły swego pana i gad został ostatecznie unieszkodliwiony. Głowę bestii umieścił jej pogromca na jednej z siedmiu bram miasta joannitów na Rodos. Podobno setki lat później pewien uczony biolog zdjął z bramy wyschniętą czaszkę i po przebadaniu jej stwierdził, że należała do ogromnego krokodyla. 

Tak czy inaczej wyczyn de Gozona stał się faktem... za co nie ominęła go kara. Rygor, jaki panował w zakonach rycerskich nie uwzględniał wyjątków i to właśnie dzięki temu zarówno joannici, jak również templariusze byli najskuteczniejszymi oddziałami zbrojnymi tamtej epoki. Wielki mistrz Helion de Villeneuve pozbawił rycerza Dieudonne de Gozona habitu, a co za tym szło – pozbawił go przede wszystkim honoru. I gdyby zwierzchnik Zakonu św. Jana nie okazał się władcą na tyle mądrym, by wiernego rycerza ułaskawić, de Gozon straciłby dobre imię, a przez to szansę na odniesienie w życiu jakiegokolwiek sukcesu w szerokim świecie. Tymczasem de Villeneuve dokonał rozsądnego wyboru i skorzystał ze swej władzy, przywracając pogromcę smoka do łask.

Trudno powiedzieć czy spodziewał się tego, że po swojej śmierci pałac wielkich mistrzów zajmie właśnie ów rycerz. Sprawa to warta przytoczenia, bo de Gozon zwyciężył wolną elekcję w sposób wręcz niesłychany (szczególnie jak na owe czasy). Tak oto podczas obrad kapituły Dieudonne (wówczas wielki komandor) wstał z miejsca i ogłosił, iż po głębokiej zadumie doszedł do wniosku, że nikt nie jest lepszym kandydatem na stanowisko wielkiego mistrza od niego samego. Joannici zszokowanie tym aktem najwyższej wiary we własne zdolności – oraz bez wątpienia pamiętając jego rozprawę ze smokiem – wynieśli de Gozona na najwyższe stanowisko w Zakonie. Dwa lata później poprowadził on swych braci do Armenii na pomoc królowi Konstantynowi IV i w zwycięskiej bitwie rozgromił wojska mameluckiego Egiptu.

Żywot dwudziestego siódmego wielkiego mistrza Zakonu św. Jana dobiegł końca w 1353 roku. Jego nagrobek uwieńczono tablicą z napisem: ,,Tu leży Dieudonne de Gozon – pogromca smoka”. Tablicę tę po dzień dzisiejszy można oglądać w Narodowym Muzeum Wieków Średnich w Paryżu. 

Baśnie Wieków Średnich

Poproszę o fanfary, bo oto rusza zupełnie nowy blog, którego temat przewodni zawarłem w tych trzech krótkich słowach – Baśnie Wieków Średnich. Tak jest, Szanowni Czytelnicy, przyszła pora na opowieści niesamowite... choć kłamstwem było by stwierdzenie, że nieprawdziwe. Baśnie bowiem zawsze niosą w sobie nutę ,,magiczności” (jak zwykło się to dzisiaj określać), mimo że często wydarzenia, jakich dokonują bohaterowie są zupełnie rzeczywiste i naturalne wręcz. Jednakże wbrew temu chyba każdy z żyjących na ziemi ludzi potrafi wymienić choćby kilka takich postaci, które odcisnęły swoje piętno w historii poprzez objawienie – jak by to ujęli dawni filozofowie – cnoty. Dla nich zrobię zatem miejsce na niniejszych stronicach.

Oczywiście tytuł poza wspomnianymi baśniami zawiera jeszcze Wieki Średnie, czyli – mówiąc inaczej, może nieco ściślej – Średniowiecze. Epoka to na pewno osławiona w dzisiejszych czasach, lecz trudno powiedzieć, aby była to dobra sława. Powszechnie dominują bowiem kłamliwe mity albo przejaskrawione pomówienia, które przeszły niemal do języka potocznego. Czyżby nikt nie słyszał o krucjatach? Owszem! Większość z Was, drodzy Czytelnicy, na pewno słyszało. A co wiemy o owych wyprawach? W pierwszej kolejności to, że były haniebną ofensywą przeciwko pokojowo nastawionemu światowi arabskiemu. Po drugie: jej autorami było zachłanne duchowieństwo oraz nieokrzesani, pozbawieni wykształcenia, zabobonni barbarzyńcy, mieniący się szczytnym tytułem rycerzy. Przed nimi z kolei bronił się świat arabski – ze swymi wspaniałymi minaretami i przede wszystkim wiedzą naukową, którą bezkarnie złupią pozbawieni rozumu Łacinnicy.

I tak oto znamienita większość ludzi nie zdaje sobie nawet sprawy z faktu, że powtarza czyjeś bezpodstawne oskarżenia. Czyje? Niejakiej Anny Komneny, córki bizantyjskie cesarza, która spisała swoje przemyślenia w bezcennym źródle historycznym, jakim są Aleksjady. Przedmiotem jej pism był ojciec – basileus (takim bowiem tytułem darzono wszystkich bizantyjskich cesarzy) Aleksy I Komnen. Oczywiście wszyscy niedoszli historycy nie mają zazwyczaj zielonego pojęcia, że cesarz ów (nie on pierwszy zresztą) uciskał swoich ludzi tak wysokimi podatkami, iż ci uciekali na pustynie (stąd mają wzięli się pustelnicy). Daniny te ściągał oczywiście za pomocą wojska (najczęściej najemnego, podległego bezpośrednio cesarzowi), na którym opierały się rządy wszystkich cesarzy. Podobne praktyki były nie do pomyślenia na Zachodzie. To tylko jedna strona medalu. Kłamstwem jest także, że krzyżowcy nie przynosili ze sobą zupełnie nic...

To, co znamy współcześnie jako etos rycerski było znacznie cenniejszym towarem. Oczywiście dla większości współczesnych ludzi takie niematerialne coś, czego nie da się dotknąć albo w ogóle nie istnieje, albo ma znikomą wartość. Przecież to nie brzęcząca moneta! Tymczasem przypomnijmy sobie chociażby wrzawę, jaką rozpętali krzyżowcy swym dowódcom, kiedy dowiedzieli się, że Antiochia ma być wzięta... podstępem. Skalanie honoru podobnymi praktykami nie wchodziło w grę – nawet po tym, jak poprzez manipulacje cesarz Aleksy odebrał Łacinnikom Niceę. Odosobniony przypadek? Skądże znowu! Przecież jeszcze blisko 300 lat później Polscy rycerze będą walczyć z Krzyżakami, ustalając przerwy na zbieranie rannych i poległych. Gdyby jedna strona podstępnie nie zastosowała się do tej praktyki miałaby pewne zwycięstwo. Na Wschodzie może by się o to pokuszono... Wiemy także doskonale, iż rycerze zawsze walczyli w pierwszych szeregach, chociaż każdy miał pod sobą dziesiątki (jeśli nie setki lub tysiące) chłopów. To oni jednak jako seniorzy mieli obowiązek chronić swych wasali. I tak też czynili.

O tym właśnie będzie tu mowa – o zapomnianych dawno ideałach, poprzez których realizowanie ludzie wcale nie wychodzili gorzej od przebiegłych materialistów. Tutaj zatem ,,Wieki Średnie” będą oznaczały tyle, co etos rycerski, będący obecny nawet po oficjalnym zamknięciu epoki Średniowiecza. Mam nadzieję, że znajdą się tacy, którym serwowane tu opowieści przypadną do gustu. Będę z takiego obrotu sprawy niezmiernie rad. Amen.